Des romans pour apprendre le béarnais

Aquesta societat arredusida que’s podè véder un drinet a la pagèra de la petita comunautat umana montanhòla qui las gruas subervolavan d’ua encabladura ; cadua d’aquestas duas petitas societats avent l’arrevitada com finalitat e un mejan comun tà la poder aténher : l’enterajuda. Badonc las loas arromèras barrutlèras, tots los ahoalhs que s’escadèn a tot còp per engolà’s hens l’escavadurassa deu Pòrt d’Oueillarisse ; marca eternau, seguida peus lors ajòus e los ajòus deus lors ajòus, dus còps l’an. Las voladas que pareishèn completament anarquicas e fantasiosas, mes l’èish màger de tots aqueths ahoalhs qu’èra tà capsús, lo capsús dehèt, dab l’Espanha com desboc purmèr.
D’aquiu enlà, lo cèu deu bordalat que s’anava trobar estriat de V de totas pagèras, tots mei bramaires los uns com los autes, en har dab lo jòc de las nublas e deus arrais arrasants deu só autonèr, gigantaus dessenhs auruguèrs a la renavida seguida. Lo ser viengut, Jusèp, lo davancèr, que demorava engüèra embevut per l’esmiraglanta mustra aeriana qui l’avè aucupat ua beròja part deu vrèspe. Enteradromit, que tornava víver las viradas e arreviradas airolèras de las hilhas deu cèu. A despieit d’eth, que s’èra deishat anar a fantasmar en l’art divinatòri, en positivar las aladas qui s’aviavan de cap a dreta e en véder maganha a viéner si derivavan de cap a l’esquèrra ; atau com at volèn los endevinaires de l’antiquitat, tà’us quaus la grua qu’èra animau sacrat. Mes fin finau, lo vielh non podó pas clavar arren de las soas observacions, estant la valor mejana de compte har de la tirada generau, qu’èra lo capsús.

          Abans d’ahonà’s hens un som pregon en quau e començavan d’emplaçà’u las ehlamas qui holassejavan leugèras sus l’empont deu larèr, Jusèp que hasó un agís deus màgers tà’s desarrigar deu sièti. Suu ser, ne quitava pas sovent la cadiereta baisha qui s’avè arrecaptada, plan enclotat au perhons de la grana cheminèia. L’òra estant, que la deisharé per la nueitada, non pas shens aver hornit audavant un beròi barrolh suu larèr, entad avitar pro plan lo huec, lo temps de l’alaisada nueitau de l’ostalada.  Jusèp quie sagè d’estirà’s lo long còs magre. Dab gran trucs de cracadas d’òs e de gemitèris bohaires, que tirè en trembalejant, de cap tà un angle de la grana sala comuna entà temptar d’arrejúnher lo son lheit, arromerat hens l’escurada umidosa de l’alcòva. Que prengó tot dòi lo temps de’s descargar deus sempiternaus esclòps e que’s coquè tot apelhat, bonet comprés, en bravejar atau la defensa de Blanca, la dauna de la casa. Que l’avè mantuns còps ramoncinat a l’onco, ad aqueth subjècte. Que podè enguèra passar tà çò qui ei de las pelhas, mes que la patrona e profie peu bonet, qu’èra ua causa qui l’averé quasi escamusat. Tà tot díser, Jusèp ne’s separava pas jamei deu cobricap. Lo bonet qu’èra ua part sancèra de la soa persona ; qu’èra quasi ua dusau calòta craniana. Acostumat a la soa empara continuèra, la pèth deu topin que l’èra vaduda autan fina com ua huelha de las soas cigarretas. Shens lo bonet, lo vielh que’s sentiva tot curt. Mes lo bonet qu’èra sustot lo son fidèu companhon, lo sol e unic testimòni de las soas pensadas nostalgicas, lo manda deus sons sovièrs de non pas contà’us. Qu’aurè dab plaser hèit soa la devisa :  « Lo men bonet tad un empèri », tant e’u hasè hrèita.

          N’èran quauquns tindalhs a plaps e a truquetas, vienen de la bòrda aquiu baish , lo silenci que seré estat totau. Que s’endevinava tant per tant, la hregada de l’aurei jumpant las brancassas lacivas deus grans avets, qui hasèn ua giganta barralha negra per darrèr de la bòrda, en velar lo penent orientau deu Malh. Hens l’escrinc glaciau de la nueit montanhòla, la neu tan aprehocada que s’èra convidada de d’òra. Que s’apielava ad escurs e despietadosament en un silenci amoflit, complici. A las termièras deu som, lo Jusèp qu’èra drin empensat : qu’at sabè que l’endedia e seré peniu e hòrt mauaisit tad eth. Ua espròva de mei, après tant e tant d’autas. Qu’èra lo dia adiat  causit despuish hèra har peu capcasau, entà de har la devarada autonèra. Qu’èra ua hèita qu’aquera migracion annuau qui miava tota la familha de Labòrde, deu nidau d’agla haut pitat, a la bòrda deu baish. Que’u caleré, atau com tà tota la familha, bestiar comprés, desnivelar de tres cents bons mètres, entà tornar-se’n a la casa deu baish, a on ivernarén com cada annada, lo temps que s’escolèsse  l’ivèrn montanhòu a contunhar, qui hasè , plan beròi cinc a sheis mes au Boscat d’Icheus. Tres cent mètres de non pas acabà’s tà las camas cansadas deu vielh. E totun que n’avèn compassat lègas e lègas, sus tots los camins, aqueras camas d’ara en davant escarnadas. Que n’avèn corrut senderòlas, sendèrs, senderòts, dralhas e dralhòtas, dab tots temps e per tots sens, e que s’èran medish aventuradas suus longs caminaus asfaltats de nau e sus las carrèras empavadas de las vilas. Que n’avè guastat pars d’esclòps e de galòchas lo vielh, capvath tots los camins de França e de Navarra, en miar lo tropèth de crabas  dinc au quite còr deu gran capdulh.

          Per l’escàs injust de l’ordi de neishença, qu’avè eretat de l’estatut hòrt chic enviat de capdèth. Qu’avè dongas desdeishat la destinada de la bòrda pairana a Carles lo hrair ainat, e au son tornar deu servici militar, n’avè pas avut la causida entà miar  la soa vita, qu’enter duas solas escadenças. Despatrià’s e hà’s engatjar per l’aute monde com picatalós o bracèr, o complir lo prètzhèit peu quau èra vertadèrament gadiat : miar capvath lanas e camins, l’aulhada o la crabada de casa.Qu’avè optat shens medish pensar-se las vertadèrament, per la dusau solucion, la qui vienè de la hont. Atau tota la soa vita, qu’avè balancejat, arrossegant las caussas per la natura la magèr part de l’annada, escortat deu sempiternau arramat perbatent, e jamei hart. Un còp arribat a las termièras de las lanas de Gironda, que deishava las oelhas au compair, e que seguiva mei abans enlà dab las solas crabas, tau capvath. Quan tornava tau país, qu’èra entà miélher tornar-se’n tan lèu. Tot batut e rebatut, non demorava pas guaire mei de dus mes per annada au Boscat : los mes d’octobre e de mai, haut o baish. Au parat, que s’autrejava ua o duas setmanas de mei, segon las viradas e arreviradas tantaliras deu temps. Lo son totau arrenonç e lo son totau asserviment a la lei deu Laà qui arreguiva totas las relacions inter e intra familiaus peu Boscat, e l’avè valut de s’ameritar  lo dret de cadièra e lo màger privilègi de poder acabar a shualinas la soa vita au miei deus de casa, lahòra, au calme alaisadís de las autors pirenencas. Totun, que i avè ua ombredòta ad aqueth tablèu, qui podosse passar per idillic. …………………………..

Ubèrt Dutech